ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ Ν.Α. ΙΤΑΛΙΑΣ (Insegne in lettere greche nella Grecìa Salentina)

Ottobre 11, 2017 Ciurì ce Pedì O Γκρίκο στην Ελλάδα

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ

ΣΕ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ Ν.Α. ΙΤΑΛΙΑΣ

Δρ. Χρίστος Ε.Κ. Τάρταρης

(Μέλος της New York Academy of Sciences)

Είναι γνωστό ότι στη χερσόνησο Σαλέντο της Ν.Α. Ιταλίας, υπάρχουν εννέα χωριά στα οποία διατηρείται μία γλώσσα Ελληνικής προέλευσης, η οποία ονομάζεται Γκρίκο. Τα χωριά αυτά υπάγονται διοικητικά στη Νομαρχία Λέτσε της περιφέρειας Πούλια, της αρχαίας Απουλίας. Στα χωριά όπου διατηρείται με τον καλύτερο τρόπο το Ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα, Γκρίκο, είναι: Καλημέρα, Μαρτάνο, Στερνατία και Τσολλίνο. Τα δύο πρώτα είναι τα μεγαλύτερα σε αριθμό κατοίκων (περίπου 10000 το καθένα) ενώ τα άλλα δύο είναι μικρά χωριά (περίπου 2000 το καθένα) αλλά με πολύ σημαντική δράση στον τομέα της διατήρησης και διάδοσης του Γκρίκο.

Οι κάτοικοι των Ελληνόφωνων χωριών είναι Ελληνικής καταγωγής, Αρκαδικά και Πελασγικά φύλα (κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασέα), ή Κρητο-Μυκηναϊκής προέλευσης (κατά τον Ηρόδοτο) ή απόγονοι του Ιδομενέα κατά τον Βιργίλιο. (Λεπτομέρειες βλ. στο βιβλίο «Ελληνόφωνοι του Σαλέντο», τομ. 1, του Χ. Τάρταρη, Amazon/books/X.Tartaris). Όπως και να έχει το πράγμα, η Ελληνική παρουσία στη Ν.Α. Ιταλία ανάγεται στο 1600π.Χ. όπως έδειξε η αρχαιολογική σκαπάνη που έφερε σε φως Μυκηναϊκούς οικισμούς στην περιοχή του Τάραντα. Το ουσιώδες είναι ότι πολλοί κάτοικοι των Ελληνόφωνων χωριών αισθάνονται υπερηφάνεια για την Ελληνική τους καταγωγή και μας πάντα μας υποδέχονται με ανοιχτή καρδιά, με χαμόγελο και με την προτροπή : «Πάμε να πίωμε ένα μιουλάτσι κρασάτσι».

Στα σχολεία τους κάνουν μαθήματα Γκρίκο για να διδάξουν στα νέα παιδιά την μακραίωνη πολιτιστική κληρονομιά. Ο Κάρμινε Γκρέκο, φιλόλογος από τη Στερνατία και ο Σαλβατόρε Τομμάσι φιλόλογος από την Καλιμέρα διδάσκουν εθελοντικά σε ενήλικες Γκρίκο.

ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΣΤΗ ΣΤΕΡΝΑΤΙΑ

Στη Στερνατία και στο Τσολλίνο υπάρχουν μερικές επιγραφές με στοιχεία του Ελληνικού αλφαβήτου, Για παράδειγμα εδώ και τριάντα χρόνια περίπου υπάρχει η καφετέρια στην κεντρική πλατεία της Στερνατία με την επιγραφή Η ΠΙΑΤΣΑ ΤΟΥ ΚΑΦΕ» και λίγο πιο πέρα το μανάβικο «Η ΟΑΣΗ ΤΩΝ ΦΡΟΥΤΩΝ». Τώρα τελευταία σε μία άκρη του ιστορικού κέντρου, στην «Πόρτα Φιλία», άνοιξε ένα οινοπωλείο, «Enoteca»- και αυτή Ελληνική λέξη (Οινοθήκη). Ιδιοκτήτης ένας Ελληνόφωνος από το γειτονικό Κοριλιάνο. Δίπλα από την Οινοθήκη αρχίζει η πιο πλατιά οδός του ιστορικού κέντρου της Στερνατία και όπως ήταν επόμενο, ονομάσθηκε «via Platea» (πλατεία οδός). Είναι η οδός που αρχίζει από την «Πόρτα Φιλία», μία από τις πύλες του παλαιού κάστρου της Στερνατία, διασχίζει περίπου στη μέση το ιστορικό κέντρο του χωριού και καταλήγει στην μεγάλη πλατεία, στη «Μέσση» όπως τη λένε οι ντόπιοι κάτοικοι σε Γκρίκο. Πρόσφατα η Δημοτική αρχή της Στερνατία θέλοντας να αναρτήσει πινακίδα με Ελληνικά γράμματα, ανάθεσε στον ιδιοκτήτη της «Οινοθήκης» από το Κοριλιάνο, να κάνει τη μεταγραφή και το αποτέλεσμα ήταν «ΟΔΟΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ». Το λάθος είναι προφανές, θα έπρεπε να γραφεί στα Ελληνικά «Πλατεία Οδός» διότι είναι η πλατεία οδός και όχι η οδός της Πλατείας. Αντιθέτως, στην επιγραφή του Οινοπωλείου του έγραψε ορθώς «ΟΙΝΟΣ – Οινοπωλείο» και η διπλανή οδός με την επιγραφή «via PIZZO» ορθώς γράφηκε «Οδός ΠΙΤΣΟΥ» διότι προφανώς φέρει το οικογενειακό επώνυμο PIZZO (ΠΙΤΣΟ).

…ΚΑΙ ΣΤΟ ΤΣΟΛΛΙΝΟ

Στο γειτονικό χωριό Τσολλίνο, υπήρχε παλαιότερα ένας μικρός ναός αφιερωμένος στην Παναγία. Ο ναός αυτός σήμερα δεν υπάρχει αλλά έμεινε ως ανάμνηση το όνομα της οδού όπου βρισκόταν το εκκλησάκι. Είναι η “via Theodochos” (Θεοδόχος), ένα μικρό δρομάκι στο ιστορικό κέντρο του χωριού. Τώρα τελευταία, η Δημοτική Αρχή θέλοντας να έχει και στο χωριό της Ελληνικές επιγραφές έδωσε εντολή να γραφεί το όνομα αυτής της οδού με Ελληνικά γράμματα και το αποτέλεσμα ήταν «Οδός ΘΕΟΤΟΚΟΣ». Όμως εδώ υπάρχει ένα θεμελιώδες λάθος, θα έπρεπε να ονομασθεί «οδός ΘΕΟΔΟΧΟΥ» διότι το προσωνύμιο αυτό αναφέρεται στη Μητέρα του Κυρίου, την Παναγία. Στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο αναφέρεται λεπτομερώς ο τρόπος με τον οποίο θα γινόταν η Μαριάμ Θεοδόχος και μητέρα του Κυρίου (Λουκάς 1.26-1.56). Ειδικότερα στον στίχο 1,38 αναγράφεται «εἶπε δὲ Μαριάμ· ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ῥῆμά σου». Το ίδιο προσωνύμιο αποδίδεται στον Δίκαιο Συμεών, ο οποίος εδέχθη στον Ναό τον Ιησού, σαράντα ημέρες μετά τη Γέννηση. «ἐδέξατο αὐτὸν εἰς τὰς ἀγκάλας αὐτοῦ καὶ εὐλόγησε τὸν Θεὸν καὶ εἶπε νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ, ὅτι εἶδον οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου», (Λουκάς 2.28-2.30). Μαζί με τον Συμεών ευρίσκετο στο ναό και η γερόντισα Άννα, κόρη του Φανουήλ, στην οποία δεν αποδίδεται το προσωνύμιο Θεοδόχος, αλλά ονομάζεται Προφήτις. Και οι δύο – Συμεών και Άννα η Προφήτις-εορτάζουν, Ορθόδοξη Εκκλησία, στις 3 Φεβρουαρίου, την επομένη της Υπαπαντής του Κυρίου. Στην Ιταλία ο Συμεών είναι γνωστός ως προφήτης (San Simeone Profeta) και η λατρεία του είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Βενετία όπου υπάρχει ναός στον οποίο φυλάσσονται λείψανα του Αγίου. Σύμφωνα με την παράδοση τα λείψανα του μεταφέρθηκαν τον 6^ο αι. από την Ιερουσαλήμ στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί τα πήραν η Σταυροφόροι με την πρώτη άλωση της Βασιλεύουσας το 1204 και τα μετέφεραν στη Βενετία. Στην Καθολική Εκκλησία ο Άγιος Συμεών θεωρείται ως προστάτης των μικρών παιδιών και εορτάζεται στις 8 Οκτωβρίου

Επομένως το προσωνύμιο Θεοδόχος στην Ιταλία αποδίδεται μόνο στην Παναγία.

Συμπερασματικά, στα Ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας, προσπαθούν να διατηρήσουν τη μακραίωνη Ελληνικής προέλευσης πολιτιστική τους κληρονομιά, εισάγοντας και το Ελληνικό αλφάβητο στην καθημερινή τους ζωή. Από την Ελλάδα, τη Μητέρα Πατρίδα, θα πρέπει να τους βοηθήσουμε στην προσπάθεια τους αυτή, εφαρμόζοντας την παλαιά ρήση «Εξ Ανατολών το φως»! Τρόποι υπάρχουν πολλοί, για παράδειγμα Πολιτιστικές και Εκπαιδευτικές ανταλλαγές, όπως επίσης εκθέσεις εμπορικές για ανταλλαγή προϊόντων τοπικού χαρακτήρα..

INSEGNE IN LETTERE GRECHE

NEI PAESI ELLENOFONI DELL’ITALIA MERIDIONALE

Δρ. Χρίστος Ε.Κ. Τάρταρης

(Membro dell’Accademia delle Scienze di New York)

(Traduzione di Carmine Greco)

È risaputo che nella Penisola Salentina dell’Italia Meridionale esistono nove paesi, nei quali si conserva una lingua di derivazione greca, che è chiamata Griko. Questi paesi appartengono amministrativamente alla Provincia di Lecce della Regione Puglia, l’antica Apulia. I paesi dove si conserva nella forma migliore il Griko sono: Calimera, Martano, Sternatia e Zollino. I primi due sono i più grandi come numero di abitanti (circa 10.000 ciascuno), mentre gli altri due sono piccoli paesini (circa 2000 ciascuno), ma con un’attività molto significativa per il mantenimento e la trasmissione del Griko.

Gli abitanti dei paesi ellenofoni sono di origine greca, arcadica e pelasgica (secondo Dionigi di Alicarnasso) o di origine cretese-micenea (secondo Erodoto), oppure discendenti di Idomeneo secondo Virgilio. (per gli approfondimenti vedi il libro “Ellenofoni del Salento”, tomo 1, di Xristos Tartaris, Amazon/books/X.Tartaris). Comunque stiano le cose, la presenza greca nell’Italia Meridionale risale al 1600 a.C., come hanno dimostrato gli scavi archeologici che hanno portato alla luce insediamenti Micenei nella regione di Taranto. Il punto essenziale è che molti abitanti dei paesi Ellenofoni si sentono orgogliosi per la loro origine greca e ci accolgono sempre con cuore aperto, con un sorriso e con l’invito “Pame na pìome na’ miulàci krasàci” (andiamo a bere un bicchiere di vino). Nelle loro scuole fanno lezioni di Griko per insegnare ai giovani la lunga eredità culturale. Il prof. Carmine Greco di Sternatia e il prof. Salvatore Tommasi di Calimera insegnano volontariamente il Griko agli adulti.

EPIGRAFI A STERNATIA

A Sternatia e Zollino esistono alcune epigrafi con caratteri dell’alfabeto greco, per esempio da circa trent’anni c’è la caffetteria nella piazza centrale di Sternatia con la scritta Η ΠΙΑΤΣΑ ΤΟΥ ΚΑΦΕ e un po’ più avanti il fruttivendolo Η ΟΑΣΗ ΤΩΝ ΦΡΟΥΤΩΝ. Ultimamente in un angolo del centro storico, vicino alla PORTA FILÌA, ha aperto una bottega di vino, “Enoteca” (anche questa parola greca). Proprietario un Ellenofono del vicino paese di Corigliano. Accanto all’enoteca comincia la via più larga del centro storico e di conseguenza fu chiamata VIA PLATEA (πλατεία οδός), cioè “via larga”. È una strada che inizia dalla Porta Filìa, una delle porte dell’antico borgo di Sternatia, attraversa centralmente il centro storico del paese e si ferma nella grande piazza, “i mesi” come la chiamano gli abitanti del luogo in griko. Recentemente l’amministrazione comunale di Sternatia, volendo affiggere una targa con lettere greche, ha assegnato al proprietario coriglianese dell’enoteca il compito della trascrizione ed il risultato è stato «ΟΔΟΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ» (ODOS PLATIAS = via della piazza). L’errore è evidente, bisognava scrivere in greco «Πλατεία Οδός» (platìa odòs = via larga) perché è una strada larga (rispetto alle altre del centro storico) e non la via della piazza (che conduce alla piazza).

…E A ZOLLINO

Nel vicino paese di Zollino esisteva anticamente un sacello dedicato alla Madonna. Questo piccolo tempio oggi non esiste più, ma è rimasto come ricordo il nome della strada dove esso si trovava. È la “via Theodochos” (Θεοδόχος), una piccola via nel centro storico del paese. Ultimamente l’Amministrazione Comunale, volendo che nel paese ci fossero le targhe delle vie in Greco, deliberò che si scrivesse il nome di questa strada con lettere greche e il risultato è stato «Οδός ΘΕΟΤΟΚΟΣ» (Odòs TEOTÒKOS). Però qui vi è un sostanziale errore: bisognava chiamarla «οδός ΘΕΟΔΟΧΟΥ» (Odòs TEODÒKOU), poiché questo appellativo si riferisce alla Madre del Signore, la Madonna. Nel Vangelo secondo Luca si riferisce dettagliatamente il modo in cui Maria sarebbe divenuta la Madre del Signore (Λουκάς 1.26-1.56). In particolare al verso 1,38 è annotato «εἶπε δὲ Μαριάμ· ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ῥῆμά σου». Lo stesso appellativo Θεοδόχος (Teodòchos) è attribuito a San Simeone il quale accolse nel tempio Gesù, quaranta giorni dopo la nascita «ἐδέξατο αὐτὸν εἰς τὰς ἀγκάλας αὐτοῦ καὶ εὐλόγησε τὸν Θεὸν καὶ εἶπε νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ, ὅτι εἶδον οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου»,(Λουκάς 2.28-2.30). Insieme a Simeone si trovava nel tempio l’anziana Anna figlia di Φανουήλ, a cui non si dà il nome di Teodòchos, ma è chiamata profetessa. Tutti e due, Simeone e la profetessa Anna si festeggiano nella Chiesa Ortodossa il 3 di Febbraio il giorno successivo alla Visitazione del Signore. In Italia Simeone è conosciuto come Profeta (San Simeone Profeta) e la sua venerazione è particolarmente diffusa a Venezia, dove c’è una chiesa in cui si custodiscono reliquie del Santo. Secondo la tradizione le sue reliquie furono trasportate nel VI° secolo da Gerusalemme a Costantinopoli e da lì le presero i Crociati con la prima caduta della capitale e le portarono a Venezia. Nella Chiesa cattolica San Simeone è ritenuto il protettore dei neonati e si festeggia l’8 di Ottobre.

Pertanto in Italia l’appellativo di Teodòchos si attribuisce soltanto alla Madonna.

In conclusione nei paesi ellenofoni dell’Italia Meridionale cercano di salvaguardare la loro lontana eredità culturale di origine greca introducendo l’alfabeto greco nella loro vita quotidiana. Dalla Grecia, la Madrepatria, bisogna aiutarli in questo loro tentativo, applicando il vecchio adagio “Dall’est la luce”! Modi ce ne sono molti, ad esempio scambi culturali e rapporti commerciali per lo scambio di prodotti locali.