ΑΝΟΙΚΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

ΑΝΟΙΚΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

                                ΤΟΥ ΣΑΛΒΑΤΟΡΕ ΤΟΜΜΑΖΙ

 

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΙΡΕΤΟΥΣ ΑΡΧΟΝΤΕΣ

ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΣΑΛΕΝΤΟ

 

                                                                   (Μετάφραση Δρ. Χρίστος Τάρταρης)

Στις 17 Οκτωβρίου 2016

 

Ευγενέστατοι Άρχοντες

Επιτρέψτε μου να απευθυνθώ σε εσάς, ως εκπρόσωποι των διαφόρων Δήμων της Ελλάδος του Σαλέντο, για να μοιραστώ μαζί σας κάποιες σκέψεις για το Γκρίκο, τη μοναδική και ανεκτίμητη γλωσσική / πολιτιστική κληρονομιά που, γνωρίζετε ότι, προηγούμενες γενιές μας έχουν παραδώσει. Το κάνω ως απλός πολίτης αυτών των Δήμων και ως τελευταίος εκπρόσωπος (σε επίπεδο γενεών) μιας γλώσσας μαθημένης ως μητρική γλώσσα, στην απλή προφορικότητα της, τη μορφή υπό την οποία επιβίωσε. Με ωθούν να το κάνω τα συναισθήματα στοργής τα οποία με συνδέουν με αυτή, αλλά και η συνειδητοποίηση της σημασίας και του πλούτου που περιέχει για μας. Θα μπορούσε να φαίνεται προεξοφλημένο και προφανές να περιμένουμε από τους ανθρώπους της Ελλάδας του Σαλέντο, μια ευρέως διαδεδομένη αναγνώριση της αξίας και της σπουδαιότητας αυτής της κληρονομιάς και με αυτή την πεποίθηση να προκύπτουν ανάλογες συμπεριφορές. Στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι. Αν θα έπρεπε να περιγραφούν, σε ένα είδος κατάταξης, οι πιο διαδεδομένες συμπεριφορές, περίπου θα έλεγα ότι πηγαίνει από μια περιγεγραμμένη, νοσταλγική έξαρση (που συνήθως συνδέει τη γλώσσα και το παρελθόν σε μια κοινή λατρεία), σε μια αόριστη επιθυμία και πρόταση για την ανάκτηση του Γκρίκο στην επικοινωνία, σε μια ουσιαστική αδιαφορία για το θέμα, σε μια στάση της ενόχλησης και αμυντικής περιχαράκωσης (ως εάν η ύπαρξη και η αναβίωση της γλώσσας αυτής μπορούν να παρεμβληθούν για την πλήρη επίτευξη του εκμοντερνισμού), σε μια πραγματική περιφρόνηση από εκείνους που συνεχίζουν να αποδίδουν στο Γκρίκο τη χροιά της κατωτερότητας, της φτώχειας και της καθυστέρησης που η κυρίαρχη κουλτούρα του παρεχώρησε κατά την τελευταία φάση της ύπαρξής του. Ειλικρινά δεν πιστεύω ότι οι συμπεριφορές, κατά κάποιο τρόπο θετικές, είναι οι κυρίαρχες. Θα ήθελα για μια στιγμή να συμπεριλάβω και εσάς (αλλά  πρόκειται για μια απλή μυθοπλασία χρήσιμη να εξηγήσουμε καλύτερα τη σκέψη μου) μεταξύ εκείνων οι οποίοι δεν έχουν το Γκρίκο σεμεγάλη εκτίμηση. Όχι επειδή δεν αναγνωρίζετε την ιστορική αξία, αλλά επειδή δεν θεωρείτε ότι αυτό μπορεί να διαδραματίσει ένα ρόλο κάποιας σημασίας στο παρόν των Δήμων μας και, πάνω απ’ όλα, στο μέλλον. Ως εκ τούτου αρχίζω να υπερασπίζομαι ενώπιον  σας το ζήτημα του Γκρίκο. Και προσφέρω κάποιες σκέψεις και προτάσεις.

Θα προέτασσα ότι το τελικό νόημα και η λογική της Ένωσης των Δήμων μας υπό το όνομα της Ελλάδας του Σαλέντο στέκεται ακριβώς σε αυτή την γλωσσική παράδοση. Επαναφέροντας μια εικόνα ήδη χρησιμοποιημένη, θα έλεγα ότι η Ελλάδα του Σαλέντο χωρίς Γκρίκο δεν θα ήταν παρά ένα άδειο κέλυφος. Αλλά -θα παρατηρήσετε- αν αυτή η γλώσσα εξαφανίζεται, δεν είναι υπαιτιότητα κανενός. Είναι μέρος της φύσης της, συμμεριζόμενη και αυτή, όπως κάθε ανθρώπινο πράγμα, την ουσία της κατάστασης μας. Και το να εξαφανίζεται το Γκρίκο, ως γλώσσα επικοινωνίας, είναι υπό το βλέμμα όλων.

Η Φυσική μετάδοση της, όπως είναι γνωστό, διακόπηκε και δεν είναι δυνατή η επαναφορά της. Αυτό είναι αλήθεια. Είναι η πραγματικότητα. Ακόμη, αυτή ακριβώς είναι η πραγματικότητα για την οποία πρέπει να είμαστε ενήμεροι την οποία πρέπει να μοιραστούμε. Η πραγματικότητα από την οποία ξεκινάμε. Μόνο που από τέτοια συνειδητοποίηση δεν πρέπει να συνεπάγεται, κατά τη γνώμη μου, μια στάση παραίτησης και παράδοσης (δεν βοηθούν η νοσταλγία, η ψευδαίσθηση, η κατάρα,-ο θρήνος), αλλά μάλλον μια στάση υπεύθυνη και ρεαλιστικής ορθότητας. Για να μην κθίστανται άτοπες και, στο τέλος, περιττές οι δράσεις που τίθενται επί του πεδίου.

Βρήκα σε μία ανθρωπολογική μελέτη  για τους Δήμους μας μια δήλωση που τη θεωρώ σημαντική και την οποία θα ήθελα να σας αναφέρω. «Το να είσαι μέσα σε μία παράδοση σημαίνει ενεργείς για να παράξεις το μέλλον, σημαίνει ότι δίνεις ζωή σε μια παράδοση αναφοράς, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατός ο έσχατος χρόνος». Νομίζω ότι είναι μια δήλωση σωστή, και ότι μας αφορά. Θα μπορούσαμε, σχετιζόμενη με εμάς να τη μεταφράσουμε ως εξής: Αν παρατηρήσουμε τη γλωσσική μας παράδοση με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον, λαμβάνοντας υπόψη την αδυναμία επιβίωσης του στη φυσική του μορφή ως μέσον επικοινωνίας, θα πρέπει να το μετατρέψουμε σε κάτι άλλο, θα πρέπει να αντικατασταθεί η χρήση, θα έλεγα, με τη «λατρεία» με την ετυμολογική έννοια της λέξης, δηλαδή, τη φροντίδα, την καλλιέργεια. Ως εκ τούτου, όχι η χρήση, αλλά η «λατρεία» του Γκρίκο γίνεται σήμα κατατεθέν μας. Μερικές φορές έχω χρησιμοποιήσει την έκφραση της γενετικής μετάλλαξης του Γκρίκο, για να μπορέσει να έχει την επιβίωση: από μόνο ομιλούμενη γλώσσα, δηλαδή, κατ’ ουσίαν, σε γραπτή γλώσσα. Ακριβώς, πιστεύω ότι, επί του ίχνους των όσων διαισθάνθηκαν και υλοποίησαν οι μελετητές οι οποίοι, από τον δέκατο ένατο αιώνα, ασχολήθηκαν με τη γλώσσα μας, ότι η γραφή μας επιτρέπει να μετατρέψουμε το Γκρίκο από μέσο επικοινωνίας σε «αντικείμενο» πολιτισμού και μελέτης («λατρείας», στην πραγματικότητα) και ως εκ τούτου, μας επιτρέπει να το καταστήσουμε μεταδόσιμο δι’ άλλης οδού, εκείνης της επίσημης διδασκαλίας, για να προταθεί έτσι, υπό την ιδιότητα αυτή, στις νέες γενιές. Είναι ένα καθήκον για μας υποχρεωτικό, αλλά, κατά τη γνώμη μου, είναι δυνατό και οφειλόμενο. Γιατί οφείλουμε να το κάνουμε; Και πως πρέπει να το κάνουμε;

Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι ίσως η πιο σημαντική: είναι οι πεποιθήσεις, στην πραγματικότητα, που εμψυχώνουν κινητοποιούν και ωθούν τη θέληση, που συνιστούν  τη βάση για την πολιτική δράση. Και, σε σχέση με τα λεγόμενα, πιστεύω ότι ο ρόλος και η υπευθυνότητα που πρέπει να αναληφθεί από εσάς είναι μεγάλη. Δύσκολο, ακόμα και διότι, κατά κάποιον τρόπο, πρόκειται να πάτε αντίθετα στο ρεύμα σε σχέση με την κοινή γνώμη. Πρόκειται για την  ανάληψη του καθήκοντος ως πολιτικών αντιπροσώπων, για να δείξετε ένα δρόμο, να πείσετε τους συμπολίτες και να τους ωθήσετε γιατί πρέπει να την αναλάβουν.

Το Γκρίκο, όπως ήδη ανέφερα, φέρει μαζί του το στίγμα της φτώχειας, της υποταγής, της καθυστέρησης του αγροτικού κόσμου, τελικά του παρελθόντος. Στην πραγματικότητα, το Γκρίκο είναι εμποτισμένο με τον αγροτικό πολιτισμό που το κράτησε ζωντανό. Έγινε ένα με αυτόν, τον φέρει εντός του, τον εκφράζει. Τώρα δεν μπορούμε να αρνηθούμε ή να αποκρύψουμε αυτά τα χαρακτηριστικά του. Αυτά είναι η ιστορία του. Αυτά είναι η ιστορία μας,. με την οποία πρέπει εν πάσει περιπτώσει να αναμετρηθούμε να μας αναγνωρισθεί ότι προχωρούμε μπροστά. Εν τούτοις, δεν είναι δικό μας καθήκον, πιστεύω, να αλλοιώσουμε το Γκρίκο, να το εκσυγχρονίσουμε, να το παραμορφώσουμε αναγκάζοντάς το να φορέσει σύγχρονη ενδυμασία, ίσως για να προσαρμοσθεί στα πρότυπα άλλων ανθρώπων. Πρέπει κυρίως να αναγνωρίσουμε την ουσία  και να τη σεβόμεθα. Με άλλα λόγια, ακόμα και να το μεταφέρουμε στη γραφή, θα πρέπει να διατηρησουμε την απλότητα και την αυθόρμητη και γνήσια ουσιατικότητα της «προφορικότητας» του. Αναγνωρίζοντας στο μικρό του  σημασιολογικό περιβάλλον τη διακριτή του πορεία και την αξία του.

Θα ήθελα να κάνω μια σύγκριση. Αν αναφερόμαστε σε ένα αρχιτεκτονικό αγαθό του παρελθόντος, σήμερα έχουμε μια διαδεδομένη συνειδητοποίηση για την ανάγκη προστασίας του, να το αναστηλώσουμε, σεβόμενοι τα στοιχεία τα οποία έχουν διατηρηθεί, να «ξαναζήσει», αν είναι δυνατόν, ή απλά να προσπαθήσουμε να απολαύσουμε τα  λειτουργικά ή καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του. Γνωρίζουμε ότι σε αυτό μπορούμε να αναγνώσουμε την ιστορία μας. Για τη γλώσσα είναι το ίδιο πράγμα. Αυτή όμως, είναι ένα άυλο αγαθό. Αυτή η ιδιαιτερότητα μας αφίνει λίγο σε σύγχυση. Πρέπει ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι, μία γλώσσα δεν είναι απλά ένα μέσο επικοινωνίας, είναι επίσης ένα συμπύκνωμα σκέψης, ανθρωπισμού, εμπειριών, συναισθημάτων, διατηρημένων στη συλλογική μνήμη ή επεξεργασμένων από την ατομική δημιουργικότητα και εκπεφρασμένων σε έργα τέχνης διαφόρων ειδών. Ακόμα και υπό αυτό το πρίσμα, η κληρονομιά μας είναι σημαντική και υποβλητική.

Εν κατακλείδι, το Γκρίκο, τόσο ως μοναδικό στοιχείο της ταυτότητας, ως εργαλείο ιστορικής ανασυγκρότησης, όσο και ως μια καλλιτεχνική/λογοτεχνική κληρονομιά, έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να δικαιολογήσει και να παρακινήσει, σε πολιτικό/διοικητικό επίπεδο, ιδιαίτερη προσοχή και ισχυρή δέσμευση. Με σκοπό:

• να δώσει προπαντός στους τελευταίους ομιλούντες συνειδητοποίηση της αξιοπρέπειας και της αξίας της γλώσσας τους
• να επιτρέψει και διευκολύνει το έργο της τυποποίησης της γλώσσας, καθώς και τη συλλογή, την ανάπτυξη και τη διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς της,
• να ωθήσει τις νέες γενιές να προσεγγίσουν το Γκρίκο με σεβασμό και σωστό τρόπο.

Ευγενέστατοι Άρχοντες, αν θεώρησα ότι είναι απαραίτητο να προτάσσω και να επαναπροτείνω αυτή τη μακρά συζήτηση «αρχών» δεν είναι βέβαια διότι πιστεύω ότι σε όλα αυτά τα χρόνια υπήρξε ένα κενό δεσμεύσεων και πρωτοβουλιών, σε επίπεδο θεσμών και συλλόγων, για την διάσωση του Γκρίκο. Κάθε άλλο. Μια έκρηξη παρεμβάσεων και πρωτοβουλιών έχει μάλλον χαρακτηρίσει τις τελευταίες δεκαετίες σε αυτόν τον τομέα. Από την άλλη πλευρά, η ψήφιση σημαντικών νόμων για τις μειονοτικές γλώσσες έχει διευκολύνει και παροτρύνει την εκπόνηση των σχεδίων.

Αντιθέτως, η εγκυρότητα της οποιασδήποτε παρέμβασης στον τομέα αυτό υπόκειται στην ιδέα του μέλλοντος που χρειάζεται για το Γκρίκο (μπορεί) να ακολουθηθεί περαιτέρω από κοινού. Ειδικότερα και συγκεκριμένα, αν θεωρείτε συμμεριστή τη συζήτηση που έχει διεξαχθεί μέχρι τώρα, ότι μερικές προτεραιότητες για δράση (προγραμματισμό) πολιτική/πολιτιστική που να αφορά το Γκρίκο, μπορούν να προσδιοριστούν. Επιτρέψτε μου να υποδείξω μερικές και αυτή τη φορά με αντίστροφη σειρά σε σχέση με τους προαναφερθέντες στόχους.

• Η σχολική εκπαίδευση. Πρόκειται για στόχο κλειδί, ο πιο σημαντικός, δεδομένου ότι, απευθύνεται στα παιδιά και τα εγγόνια μας, δηλαδή το μέλλον. Η «παράδοση» είναι για εμάς, να εφευρίσκουμε, να θεσμοθετούμε θεσμούς επί των οποίων να επενδύουμε. Στόχος ακόμα πιο δύσκολο να επιτευχθεί. Στην πραγματικότητα, οι νόμοι μας επέτρεψαν όλα αυτά τα χρόνια να τον υλοποιήσουμε, και το κάναμε. Αλλά με επιπολαιότητα και έλλειψη προετοιμασίας, σαν να ήταν το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο. Εκθέσαμε νέους σε κίνδυνο, χωρίς να τους λέμε τι να διδαχθούν, γιατί, πώς, με ποια μέσα, για ποιο σκοπό, με τι χρονοδιάγραμμα. Έτσι, εκθέτοντάς τους στον καταιγισμό των γονέων, οι οποίοι γενικά θεώρησαν αυτή τη διδασκαλία ως ένα χάσιμο χρόνου. Δεν υπολογίσαμε τη λεπτότητα, τη δυσκολία, την κρίσιμη σημασία της ενέργειας. Αλλά αυτό είναι ό,τι πρέπει να γίνει, σε μια συλλογική και από κοινού προσπάθεια. Πρέπει να σκεφτούμε, να συζητήσουμε, να αναπτύξουμε, να προτείνουμε, να πειραματιστούμε, να προετοιμάσουμε. Καμία διδασκαλία δεν αυτοσχεδιάζει, πολύ λιγότερο διδασκαλία μιας γλώσσας που μαθημένη μέχρι στιγμής μόνο «φυσικά», στην παιδική ηλικία. Αλλά, από την άλλη πλευρά, το μέλλον του Γκρίκο, όπως έχω προσπαθήσει να εξηγήσω, είναι συνδεδεμένο με την ικανότητά μας να «χτίσουμε» αυτή τη διδασκαλία, καθιστώντας την εύγευστη, να την ενεργοποιήσουμε. Εν ολίγοις, αυτό είναι το πρώτο καθήκον που θα εμπιστευόμουν στη φαντασία σας και τη διοικητική σας ικανότητα.
• Εκλαΐκευση. Το δεύτερο καθήκον είναι απλούστερο. Αν και πρόκειται, στην περίπτωση αυτή, να ακολουθήσουμε το παράδειγμα, της συνέχειας. Υπήρξε ένας εξέχων μελετητής, ο Vito Domenico Palumbo, ο οποίος περισσότερο από έναν αιώνα πριν, ξεκίνησε αυτό το έργο, με τις δυνατότητες του, πάντως μας άφησε ένα τεράστιο υλικό για να μπορέσουμε να το κάνουμε εμείς. Θα έλεγα ότι τα τελευταία χρόνια οι πρωτοβουλίες στον τομέα αυτόν ήταν πιο καρποφόρες. Ακόμα και εδώ, κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για συντονισμό  και καθοδήγηση των δραστηριοτήτων, τον προγραμματισμό τους, δίνοντάς τους περισσότερο από ένα χαρακτήρα μελέτης (χρήσιμο και πολύτιμο, φυσικά, αλλά ήδη ευρέως πραγματοποιηθέντα), μία χρήση ελαφρά και ελκυστική. Είναι εύκολο να δει κανείς, εξάλλου, πως μία από τις σημαντικές εξειδικευμένες συνεισφορές, που προσφέρθηκαν από γλωσσολόγους και φιλολόγους (ή ιστορικούς, ανθρωπολόγους) στη γλώσσα και τον πολιτισμό μας και, ας πούμε, ένα νεαρό φοιτητή από τα χωριά μας, λείπει ένα επίπεδο διαμεσολάβησης το οποίο να επιτρέπει την προσέγγιση των νέων σε αυτές τις μελέτες και τη γλώσσα με τρόπο πολιτιστικά ουσιαστικό και αξιοπρεπή (για παράδειγμα: υπάρχει ένα βιβλίο που μιλάει για το Γκρίκο με βολικό και εξειδικευμένο τρόπο σε ένα φοιτητή κλασσικών σπουδών της περιοχής μας;). Τέλος, ακόμη και (ίσως κυρίως) οι τρέχουσες τεχνολογίες πολυμέσων και τα διάφορα κανάλια επικοινωνίας μπορούν να χρησιμοποιούνται, φυσικά, επ’ ωφελεία των σκοπων μας.
• Ανάκτηση της αυτοεκτίμησης. Μπορεί το Γκρίκο να ξαναπάρει για μας (όπως έγινε για τις προηγούμενες γενιές) τη λειτουργία του προνομιούχου σήματος της ταυτότητας και να χρησιμοποιείται περήφανα παρά να υποτιμηθεί και περιθωριοποιηθεί; Πιστεύω πως ναι, αν καταφέρουμε, όπως είπα, να το κάνουμε μία «λατρεία». Εν τω μεταξύ, να αξιολογούμε τα πιο όμορφα και σημαντικά έργα (βιβλία). Στη συνέχεια, να τα καταστήσουμε «δημόσια», να τα δώσουμε στον κόσμο. Ανάκτηση πτυχών της παράδοσης είναι σημαντική, κατά τη γνώμη μου, αλλά πρέπει να γνωρίζουμε πώς να τα προσαρμόσουμε και να προσεγγίσουν τις ευαισθησίες του σήμερα: να τα εισάγουμε σε ένα πλαίσιο, να τα καταστήσουμε μέρος ενός συνόλου. Μια αξιέπαινη δραστηριότητα ασκούν, κατά τη γνώμη μου, προς αυτή την κατεύθυνση, τα μουσικά συγκροτήματα, τα οποία περιλαμβάνουν τραγούδια σε Γκρίκο στο ρεπερτόριο (και δεν θα ήταν μη σκόπιμο να τους ζητήσουμε να είναι όχι μόνο τραγουδιστές, αλλά και υποστηρικτές της γλώσσας). Ενθάρρυνση θεατρικών παραστάσεων, γλωσσικός χαρακτηρισμός κάποιων πτυχών εορτών, πανηγύρεων, εκδηλώσεων, που λαμβάνουν ήδη χώρα, προκήρυξη διαγωνισμών συγγραφής, οργάνωση στιγμών γνώσης της λογοτεχνικής κληρονομιάς του Γκρίκο: είναι όλες πρωτοβουλίες που μπορούν, εάν είναι καλά συντονισμένες και επιμερισμένες, να συνδράμουν ώστε να επαναξιολογήσουν και να δώσουν αξιοπρέπεια στην παράδοση μας. Εάν στη συνέχεια (για να σκεφτούμε τα μεγάλα) η Ελλάδα του Σαλέντο, κατάφερνε από μικρή μειοψηφία, να γίνει ένα κέντρο συνάντησης, σύγκρισης, ανταλλαγής Ελληνόφωνων μειονοτήτων του κόσμου, αυτό θα μπορούσε να μας ανοίξει σε πολλές άλλες προοπτικές.

Πριν κλείσω, ευγενέστατοι Άρχοντες, θα ήθελα να ζητήσω συγγνώμη από εσάς για την τόλμη της παρούσας επιστολής, και ίσως ενόχληση σας. Γνωρίζω τα καθημερινά προβλήματα και τις δυσκολίες στις οποίες μπορείτε να πελαγοδρομείτε και δεν μου είναι ξένη, πέρα από τα όνειρα, η πικρή συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Αλλά για μια στιγμή παρασύρθηκα να υπερβάλλω από την επίμονη ώθηση του σωκρατικού δαίμονα και έδωσα φωνή σε μια αίσθηση καθήκοντος προς την κατεύθυνση των γενεών των δικών μου, των δικών μας γονέων. Γνωρίζω ότι, αν στο τέλος θα έπρεπε να με ρωτήσετε σε τι χρησιμεύουν, συγκεκριμένα, και με λίγα λόγια, το Γκρίκο και όλα αυτά που μέχρι τώρα σας έχω προτείνει, θα σας απαντούσα: σε τίποτα. Στην πραγματικότητα δεν είναι η παράμετρος της «χρησιμότητας» αυτό με το οποίο μετρώνται αυτά τα πράγματα. Θα ήταν χαμένο αν συγκρινόταν σε αυτή τη βάση. Η σωστή παράμετρος, αντίθετα, είναι, εκείνη του «αισθήματος» (για να δώσει σε μας τους ίδιους, στα παιδιά μας, στην κοινότητά μας). Γνωρίζουμε ότι, σε αντίθεση με όλα τα άλλα ζώα, οι άνθρωποι, για να ζήσουν, πέραν της ικανοποίησης των αναγκών τους, χρειάζονται να δώσουν στον εαυτό τους ένα αίσθημα. Επιδιώκουν ένα αίσθημα. Και, για να σκεφτόμαστε, είναι πάντα το παρελθόν για να το παράσχει. Επειδή δια μέσου του παρελθόντος, της συλλογικής μνήμης, του πολιτισμού, κληροδοτηθέντος ή δημιουργηθέντος εμείς, στο τέλος, καταφέρνουμε να δημιουργήσουμε τη δική μας ταυτότητα και να δώσουμε αίσθημα στη ζωή μας..

Εγκάρδια

Σαλβατόρε Τομμάζι, Καλημέρα